BAŞPINAR SUYUNUN KULLANIM ŞEKLİ
Başpınar suyu M.Ö. çağlarda boşa akıp gidiyordu. Daha sonra Yeniceköy,Cihangir,Beyköy’ü içine alan bölgede kurulan Hitron Antik kentinin içme ve sulama suyunu buradan temin edildiği bazı kaynaklarca söylenmektedir.
Roma dönemi başlarında suyun Salamis antik kentine yapılan su kanallarıyla taşındığı bilinir. Beyköy ve Gökhan ovasında toplanan su kanallar vasıtası ile uluştırıldı.
Bölgede ilk değirmenin kurulması M.S. I.yy sonlarına rastlar. Böylece suyun gerçekten kullanımına başlanır. Bir değirmenin kurulabilmesi için belli bir yükseklik gerekirdi. Değirmenlerin kurulmaya başlanması ile suyu kullananlar şikayet etmeye başladılar. Fakat zaman içerisinde bu şikayetlerinden vaz geçtiler. Çünkü değirmen suyu belli bir süre tutup daha sonra da bırakıyordu.
Değirmenlik bölgesi ve civarı mükemmel bir sulama sistemiyle sulanıyordu. Bu sulama şekli Lüzinyan (1192-1489) ve Venedik (1489-1571) döneminde yapılmış ve günümüze değin öylece kalmıştır.
Fransız (Lüzinyan) döneminden günümüze değin gelen bu sulama sistemi şöyledir.
Kurudere (Kserobodamo) sistemin temelini oluşturur. Kurudere isminin aksine kuru değildi. Yaz döneminde bile çok az da olsa su barındırırdı. Kurudere, sistemi selli yağmur sularına karşı korurdu. Şöyle ki;
Aşırı yağışlardan kayan toprağın, taşların ve dalların sistemi tıkamaması için değirmen başlangıç yerlerine ve bazı belli başlı yerlere su kapakları yerleştirildi. Böylece aşırı yağışların olduğu zamanlarda bu kapaklar açılır ve sular dereye akıtılıp sistemin tıkanması önlenirdi.
Derenin diğer bir yararı ise olabilecek herhangi bir su kaçağını tekrar sisteme geri verirdi.
Başpınarın başlangıcında bulunan Başpınar Değirmeni tüm suyu kullanırdı. Su daha sonra su kanalları vasıtasıyla biri sola biri sağa olmak üzere iki kanal vasıtasıyla dereyi ortasına alırdı. Suyun sağ tarafında olan değirmenler;
İsmail Değirmeni (Günümüzde yok olmuştur)
Bağ Değirmeni
Zeytin Değirmeni
Meneviso Değirmeni
Yukarı Rufadigo
Aşağı Rufadigo
isimlerinden oluşuyordu.Sol tarafta ise;
Barteleme Değirmeni
Sirkanos Değirmeni
Yol Değirmeni
Dere Değirmeni
Sigamya Değirmeni
Harup Değirmeni
İsimlerinden oluşuyordu. Sigamya, Harup Değirmeni ve Küçük Bağlamadan önce, dere sistemin sol tarafı ile birleşirdi. Biraz daha aşağıda ise sağ taraftan gelen su bir köprü vasıtasıyla dereyi aşar soldan gelen su ile birleşir ve ikisi beraber birleşerek Doktor Değirmeni’ne giderdi. Dere Küçük Bağlama’dan Büyük Bağlama’ya doğru giderdi. Doktor Değirmeni’ne giden su çok çoğaldığı için su yolunun yanına yardımcı bir su yolu yapılmıştır. Bu yardımcı su yolu Büyük Bağlama’dan başlayıp Doktor Değirmeni’nden sonra bulunan Draberga’ya (suyun bölüştürüldüğü yer) gider.
Draberga’dan sonra su yine ikiye bölünürdü. Sol tarafa giden su Değirmenliğin merkezine giderdi.Su ilk olarak Mahariya Değirmeni’ne giderdi. Bundan sonra su şahısların özel kullanımına giderdi. (Bahçe sulama v.b.) Su yolun bir yerinde yine kesilerek kayıtlarda ismi bilinmeyen başka bir değirmene giderdi. Daha sonra su yoluna devam edip Vubbo, Ksilevrigo, Drinali değirmenlerine giderdi. Drinali Değirmeni’nden sonra su yine bölümlere ayrılıp bahçe sulama v.b. işlerde kullanılırdı. Daha sonra su Marmaredi Değirmenine gider bunu Drabedigo takip ederdi. Buralarda yine bahçe sulamada kullanılırdı.Drabedigo’da sağdan gelen diğer su yolu ile birleşirdi.
Sağa giden su Doktor Değirmeninden sonra sağa giden su birinci olarak Goro Değirmeni, Lumistis(Nakışçı),Sirkale,Sirkano 2, Kara Mehmet ve Marri Değirmenlerini çalıştırırdı. Sağdaki Marri Değirmeni’nden sonra su sol tarafdaki Drabedigo’dan gelen su ile birleşip Stefano, Gorona, Havriga ve Betoragi Değirmenlerini çalıştırırdı.
